__________________

Sự dịch chuyển dễ nhìn thấy nhất đó là di dời qua lại giữa thế giới 2D và 3D; tranh vẽ chuyển hóa sang vật thể, một hành trình ‘tiếp sức’ giữa tinh thần và vật liệu, ý tưởng và công năng. Các nhân vật từng sống động trong các trang sách, trong tưởng tượng tuổi thơ: con dế mèn, bọ ngựa, xén tóc của Dế mèn phiêu lưu ký, hình ảnh con cóc con cá trong truyện cổ và tranh dân gian, con ngựa trong truyền thuyết,... sau khi đã được Tạ Huy Long đi đến tận cùng trên giấy bằng hình vẽ, dần bắt đầu đòi hỏi một thân thể để bước ra thế giới hữu hình. Nhưng không phải như một hiện vật vô tri, một mô hình đẹp đẽ chỉ để trưng bày, chúng muốn sống, muốn thở; xa lìa miền cổ tích để hiện diện trong đời sống hàng ngày, chúng cần được chạm vào và sử dụng. Và thế là ta có cả một bộ rương hòm, tủ kệ có dáng hình của dế mèn, cá chép, ngựa chiến, cóc nhảy, với ngăn kéo bí mật, nắp mở bất ngờ, bánh xe lưu động. Gỗ, da, đồng, sắt được lựa chọn, những nguyên liệu thủ công đã đi cùng lịch sử mấy ngàn năm của con người, mang sẵn trong mình thời gian, mùi hương, bản tính mòn hao, khả năng ghi dấu những va chạm, tích tụ ký ức và kể chuyện. Thật vậy, khi cái choáng ngợp về đại cảnh lúc mới bước vào tạm lắng lại, người xem đến gần, ngắm nhìn từng vết gò, mỗi mũi khâu, chạm tay lên mặt da, cảm nhận hơi ấm thớ gỗ, thì lúc ấy những lay động của chi tiết mới cất lời. Một sự căn chỉnh tinh tế giữa thẩm mỹ và công năng: được ươm mầm từ tư liệu truyện kể, ký ức tập thể, rồi nảy nở, biến ảo qua lăng kính tưởng tượng cá nhân để cuối cùng thành hình trong một thiết kế vật dụng thiết thực. Giờ đây cái da cái thịt chẳng những lưu giữ trọn vẹn những bay bổng tinh thần, những lung linh từ dư âm ‘ngày xửa ngày xưa’ mà còn tiềm tàng đời sống mới. Các sinh thể này đâu chỉ nhắc mỗi truyện cũ, theo thời gian chúng tự ghi nhớ và thì thầm lại cái sự sống ngày qua ngày, như da tích mùi, như gỗ mộc lên nước, từng vết xước thành kỷ niệm, vết sờn đọng lại từ một thói quen…

Ở phía cuối gian phòng Zootopia, một dịch chuyển khác đột ngột mở ra, từ chiếc cổng vòm ánh một sắc xanh diệu kỳ - màu xanh Yersin (như cách gọi của Tạ Huy Long). Tạm gấp lại nguồn cảm hứng từ văn học và huyền thoại lịch sử, dân gian, ta gặp một nhân vật dẫn lối và truyền cảm hứng mới cho sáng tạo của Tạ Huy Long: Alexandre Yersin, một nhân vật lịch sử có thật - nhà bác học và nhà thám hiểm, người nổi tiếng với việc tìm ra vi trùng dịch hạch, chiến thắng tử thần đen, khám phá ra Lang Biang/ Đà Lạt. Hành trình của Yersin lạ lùng hệt như của một nhân vật thần thoại: từ một ngự lâm quân xuất chúng của Viện Pasteur Paris, rời bỏ tương lai xán lạn ở trung tâm văn minh thế giới để lên đường sang khám phá xứ Đông Dương, định cư tại Nha Trang, tạo lập cả một di sản đồ sộ trong nửa thế kỷ với dấu ấn ở khắp Việt Nam. Một cuộc đời phi thường vượt ngoài những thành tựu y sinh, khí tượng thiên văn, nông lâm nghiệp; dẫu cả trăm năm đã qua, nhưng nơi chốn Utopia mà ông tự mình kiến tạo vẫn còn đứng vững ở Xóm Cồn, Suối Giao, Hòn Bà; trong khi đó, những ký ức về Ông Năm/ Thầy Tư vẫn còn lưu lại trong truyện kể của người dân Nha Trang, ngày một lấp lánh sắc màu huyền thoại. Phẩm chất dám mơ, dám dấn thân, sự lao động kiên trì, lòng ham mê tìm tòi và sức sáng tạo vô biên của nhân vật ấy đánh động Tạ Huy Long, và anh trở lại với mặt phẳng giấy, nhưng không dừng ở giới hạn của người vẽ minh họa. Anh xây dựng tiểu thuyết bằng tranh trong vai trò tác giả - họa sĩ. Khúc hát cá ông được xuất bản; truyện kể bằng hình ảnh đã hoàn tất nhưng hành trình dời chuyển lại tái khởi động. Như một tiếp nối tự nhiên, Tạ Huy Long lại bắt tay mày mò, chế tác các vật thể mới, hữu hình hóa hành trình mộng mơ và thám hiểm của Yersin: một chiếc rương, hộp đèn lưu lại bóng dáng bản đồ - tư liệu từ các cuộc viễn du của Yersin; một con cá voi ghép kính tỏa sáng - hình ảnh mộng tưởng tuyệt đẹp để giao nhập cuộc đời một con người thật vào trong truyền thuyết lâu đời của người dân vùng biển.

Cuộc đời tự nó đã là một câu chuyện thần tiên kỳ diệu nhất - người kể chuyện Andersen vẫn tin vậy, bất chấp bầu không khí kỳ ảo ông vẽ lên từ những trang sách. Zootopia của tôi cũng tỏa rạng sự thuần khiết như thế, một thế giới nhiệm màu, trong trẻo nhưng rất gần, rất thật. Nhìn ngắm hình vẽ, các dáng hình đồ vật khiến trí tưởng tượng ta phiêu du, vài mẩu ký ức quên lãng vốn lắng sâu bỗng như được khuấy lên, làm ta ngây ngất; nhưng rồi mỗi cử động đóng, mở, nâng lên hạ xuống các vật dụng, lại kéo ta trở về cơ thể, với xúc giác, với sự hiện hữu trong không gian. Phép màu của tưởng tượng hiện hình bằng quá trình lao động nhẫn nại, sự tính toán tỉ mỉ trong từng chi tiết nhỏ, sự cẩn trọng đến tận cùng với vật liệu, kỹ thuật và cấu trúc. Ta bắt gặp chính ở đây một kiểu đối lập phi lý, một dạng pha trộn tưởng như bất khả ở Tạ Huy Long: một bên là tri giác trẻ thơ nguyên sơ và một bên là người chế tác nghiêm khắc nhất: luôn yêu cầu sự hoàn chỉnh, đeo đuổi tối ưu công năng và độ bền. Không có chỗ cho sự dễ dãi và ngẫu nhiên; những tưởng tượng dẫu lấp lánh thăng hoa đến đâu, nó phải đi bằng hết con đường: qua rất nhiều bản vẽ thiết kế, qua những lần thử nghiệm, sửa chữa, làm lại, cho đến khi mỗi chi tiết nhỏ đạt tới sự cân đối hài hòa giữa thẩm mỹ và ứng dụng. Người kiến tạo Zootopia hẳn phải là kẻ mộng mơ, nhưng là kẻ mộng mơ hiểu rất rõ từng thớ gỗ, từng mũi khâu trên da, từng điểm chịu lực của kim loại, như người thợ đồng hồ hiểu bộ máy của mình, không chỉ tường tận mỗi bánh răng mà đến cả từng con ốc nhỏ.

Thế giới Zootopia của Tạ Huy Long được dựng nên theo cách đó, chậm rãi, vững bền. Chẳng phải chốn ảo tưởng nhất thời để trú ngụ ký ức hay lưu trữ giấc mơ thuở nhỏ, nó thật sự có hình hài, trọng lượng, tồn tại và dịch chuyển được, ở đó, sự ngây thơ không bị đánh mất và niềm kinh ngạc chẳng tan đi. 

Đó chẳng phải là điểm tới đích thực của nghệ thuật hay sao? “Mục đích của nghệ thuật không phải là thả cho hormone adrenaline phun trào trong chốc lát, mà hẳn phải là một cuộc kiến tạo từng bước và suốt đời nỗi choáng váng nhiệm màu cùng một trạng thái thanh thản.” (Glen Gould). Zootopia của tôi, có lẽ, thuộc về kiểu nghệ thuật ấy: không nhoáng lên một khoảnh khắc bất chợt, hay hứa hẹn về một thế giới đã hoàn thành chỉ việc chiêm ngưỡng; nó mở và để ngỏ như một hành trình, một cuộc phiêu lưu hãy còn tiếp diễn.